Pałac w Drogoszach był jedną z największych rezydencji w Prusach Wschodnich. Barokowy kompleks stanął w latach 1710-1714¹. Wspominany już w poprzednich rozdziałach Bogusław Fryderyk von Dönhoff oczarowany prawdopo­dobnie rezydencją brata powstającą we Friedrichstein postanowił wybudować równie imponujący pałac w Gross Wolfsdorf. Zadanie opracowania projektu zlecił prawdo­podobnie Johnowi von Collas. Powstał on na bazie koncepcji Jeana de Bodta opraco­wanej dla pałacu we Friedrichstein. Wiadomo na pewno, że Collas pracował przy bu­dowie obu posiadłości². Przypuszcza się, że pierwotnie była to dwukondygnacyjna budowla, przykryta mansardowym dachem, a korpus został przedłużony po bokach o dwa skrzydła dopiero w 1766 roku³. Takiej hipotezy nie potwierdza jednak Nadzieja Rabczewska⁴.

Zanim rozpoczęto prace budowlane musiano zatroszczyć się o materiały budowlane i robotników. Do prac wykorzystano prawdopodobnie miejscowych chłopów w ramach powinności dworskich oraz zwolnionych ze służby żołnierzy regimentu należącego do hrabiego Dönhoffa. Cegły najpewniej pochodziły z okolicznych dworskich cegielni natomiast marmur należało sprowadzać.

Reprezentacyjny, monumentalny pałac w Drogoszach położony jest na niewiel­kim wzniesieniu z podjazdem i aleją dojazdową od strony północnej. Z pozostałych stron budowla została otoczona parkiem o mieszanym drzewostanie. „Usytuowany pomiędzy dziedzińcem a ogrodem i połączony z nim wspólną osią kompozycyjną nawiązuje do francuskich założeń pałacowych wznoszonych od poło­wy XVII wieku”⁵.

 

I Elewacja pałacowa

W zbiorach Instytutu Sztuki PAN w Warszawie znajdują się negatywy fotogra­ficzne osiemnastowiecznych rysunków elewacji pochodzące z archiwum pałacowego w Dönhoffstadt. Są to: projekt elewacji frontowej według G. W. Mauracha z 1766 roku, projekt elewacji pałacu według C. Loesera, rzut, przekrój i widok starych scho­dów oraz projekt schodów frontowych i okien według C. Loesera⁶. Na podstawie tych rysunków Nadzieja Rabczewska przeprowadza szczegółową analizę porównawczą formy i genezy zmian przeprowadzanych w pałacu.

Dwudzistosiedmioosiowa fasada budowli składa się z trzech części: trzynastoosiowego korpusu głównego i siedmioosiowych skrzydeł bocznych. Każda z nich ma trójdzielny układ, której środek jest trzyosiowy. Poszczególne części w skrzydłach są optycznie oddzielone od siebie pilastrami. Dodatkowo na ich pierwszej kondygnacji znajdują się balkony odgrywające dużą rolę estetyczną i praktyczną. Osią korpusu głównego jest portyk wsparty na kolumnach. Wszystkie elementy tworzą jednolitą harmonijną całość, mimo że skrzydła boczne są niższe od korpusu głównego. Powodem jest zastosowanie innych, niższych dachów. Dach nad korpusem głównym jest mansardowy.

Pałac jest trzykondygnacyjny. Pierwsze piętro potraktowano jako cokół. Nad całością dominuje korpus główny ze znacznie wysuniętym portykiem opartym na czterech kolumnach w stylu jońskim. Portyk jako oznaka godności i dostojeństwa jest także elementem wzbogacającym wejściem do budynku⁷. Na projekcie elewacji z 1766 roku widać wyraźnie, że prowadzą do niego monumentalne schody, które później zastąpiono wysokim pojazdem. U ich wylotu znajdują się z obu stron wazony. Jak twierdzi Nadzieja Rabczewska inicjatorem zmian w obrębie portyku był Bogusław Fryderyk Karol Ludwik von Dönhoff, wnuk budowniczego. W 1870 roku odbył on podróż do Warszawy, a tam znalazł inspirację w klasycznej architekturze stolicy, na co mają wskazywać w prowadzonym przez niego dzienniku opisy warszawskich i podwarszawskich posiadłości⁸.

Inną wersję elewacji frontowej omawianego pałacu przedstawia projekt według Christiana Loesera. Prawdopodobnie według niego przeprowadzono w 1785 roku przebudowę pałacu. W stosunku do poprzedniej fasady obniżono dach nad korpusem głównym i skrzydłami. Powiększono również okna, teraz były wyższe i szersze. Po obu stronach trzyokiennej czwartej kondygnacji znajdują się dwa lukarny, po jednym z każdej strony (na projekcie G. W. Mauracha widać po dwa lukarny)⁹.

Na projekcie wprowadzony został również dodatkowy akcent w postaci dekoracji plastycznej nad oknami. Obecnie w pałacu w Drogoszach występują dwa rodzaje motywów:

1. szyszak husarski z pióropuszem nad skrzyżowanymi gałązkami palmy i dębu;

fotografia własna

2. skrzyżowane gałązki palmy i dębu połączone wieńcem laurowym;

Wydaje się, że nie wykonano dekoracji przedstawiającej gałąź palmy z muszlą pośrodku w obawie przed przesadnym dekorowaniem fasady, bądź usunięto ją w końcu XVIII lub na początku XIX wieku¹⁰.

Nie zachowały się osiemnstowieczne materiały archiwalne dotyczące elewacji ogrodowej. Zachowana fasada nosi osiemnastowieczne cechy – powtórzono na niej elementy dekoracyjne i architektoniczne fasady. Portykowi fasady odpowiada trzyosiowy ryzalit, którego osie rozdzielone są jońskimi pilastrami. Jak wynika z rzutu piętra korpus główny jest wysunięty na dwie osie do przodu, a skrzydła boczne wyglądają, jakby się cofały¹¹.

Elewacja północno-zachodnia jest również trzyoosiowa. Także i tu osie rozdzielone są pilastrami. Jak wynika z rzutu piętra zamiast okien znajdują się tu płyciny. Elewacja południowo-wschodnia została przebudowana w I połowie XIX wieku, kiedy to z inicjatywy prawnuczki budowniczego pałacu - Angeliki Dohna-Lauck – przeprowadzano remont przypałacowej kaplicy. W elewacji powstały wtedy dwa neogotyckie okna, które podziwiać można do dziś¹².

 

II Wnętrze

Do wnętrza pałacu pierwotnie prowadziły schody, które w II połowie XVIII wieku zostały zastąpione podjazdem. Prawdopodobnie na początku XIX wieku nad wejściem do pałacu wmurowano rozbudowany kartusz herbowy z napisami: Udo Graf Z. St. W. z jednej strony i Else Graf. Z. St. W. oraz datą 1902.

Po przejściu drzwi wchodziło się do okazałego westybulu sięgającego przez prostokątny otwór w suficie do następnego piętra. Przez taki otwór można obserwować westybul z piętra. Otwór ten spełniał również rolę dodatkowego oświetlenia przedsionka. Parter mieści w sobie okazały salon ogrodowy z drzwiami prowadzącymi wprost do parku. Z parteru drewniane schody prowadziły do westybulu na piętrze. Dawniej, co widać na zdjęciach, umieszczona tu była galeria obrazów. Kilkoro drzwi prowadziło stąd do poszczególnych pomieszczeń.

Na uwagę zasługuje sala przodków z obrazami najważniejszych postaci z miejscowej linii Dönhoffów. Na tym piętrze mieściła się również biblioteka z 10 tysiącami woluminów. Drzwi westybulu prowadziły również do pokojów tematycznych: chińskiego i pompejańskiego¹³ o oryginalnych wystrojach. Na suficie pokoju pompejańskiego zachował się do dziś plafon z wizerunkami Adami i Ewy. Najbardziej reprezentacyjna część domu – duży salon – ozdobiony został bogatymi sztukateriami, meblami z epoki i plafonem przedstawiającym Aurorę.

Oprócz funkcji reprezentacyjnych pałac, jak każdy inny dom, był przede wszystkim miejscem zwyczajnego życia jego właścicieli. To tu rodzili się, mieszkali, żyli i przemijali. Umieszczono w nim szereg sypialni i pomieszczeń o ściśle funkcjonalnym przeznaczeniem. One również pokryte były ozdobnymi sztukateriami, udekorowane obrazami i cennymi meblami oraz gobelinami. Ciepło zapewniały im kominki i piece.

Po II wojnie światowej bogate wyposażenie pałacu (m.in. arrasy, wazy chińskie, sztukateria, polichromie, kominki i piece) uległy rozgrabieniu i zniszczeniu.

Częściowo zachowaną po II wojnie światowej bibliotekę Michał Zacharowski, zarządzający po opuszczeniu przez wojska radzieckie pałacem w Drogoszach, przekazał na polecenie władz w Giżycku dla Uniwersytety Mikołaja Kopernika w Toruniu. Z tego co pamiętał zabrano dwie ciężarówki ksiąg. Udało mu się zauważyć dwa egipskie papirusy, album z nutami Chopina i domową księgę z oryginalnymi podpisami pałacowych gości. Udało mu się również uratować kilka portretów Dönhoffów, które dziś znajdują się w zbiorach Muzeum w Kętrzynie i Olsztynie. Portrety Dönhoffów z Drogosz eksponowane były w 1983 roku w zamku królewskim na Wawelu z okazji trzechsetnej rocznicy bitwy pod Wiedniem¹⁴.

 

III Kaplica

Kaplica pałacowa mieści się we wschodnim skrzydle. Została wybudowana w 1725 roku¹⁵ i prowadziły do niej wewnętrzne wejścia. Wysokość kaplicy równa jest wysokości dwóch kondygnacji. Znajdował się w niej rzeźbiony ołtarz, organy bez pedałów wykonane w latach 1723-1724 przez Johanna Schwartza, oraz ambona¹⁶. Kaplica została przebudowana po 1830 roku, kiedy właścicielką majątku została Angelica zu Dohna. Nadała ona pomieszczeniu wystrój neogotycki wzorowany na zakrystii św. Gereona w Kolonii, wtedy też powstały neogotyckie okna kaplicy¹⁷. Od strony parku dobudowana została kaplica pamiątkowa. W jej centrum z inicjatywy hrabiego Udo Stolberga-Wernigerode umieszczono w 1889 roku marmurowe sarkofagi z naturalnej wielkości postaciami Stanisława i Angeliki, ostatnich Dönhoffów z Dönhoffstadt. Rzeźby wykonał Edward Lürssen¹⁸. Z czasem ściany mauzoleum zostały pokryte epitafiami zmarłych członków rodziny Stolberg-Wernigerode.

 

IV Ogród

Założenia ogrodowe zlokalizowane były w bliskim sąsiedztwie pałacu. Gmach otaczał z każdej strony regularny park o powierzchni 70 ha¹⁹ założony w I połowie XIX od południa przechodzący w park krajobrazowy utworzony na przełomie XVII i XIX w, jako tak zwany zwierzyniec, w którym dawniej znajdował się rezerwat danieli²⁰. W parku i przed elewacją ogrodową pałacu znajdowały się rzeźby o czym świadczą zachowane postumenty. Ogród francuski pochodzi z okresu budowy rezydencji, natomiast ogród angielski zakładał być może wnuk budowniczego. Kolejni właściciele pałacu dbali zarówno o budynek, jak i park, rozsądnie dodając to, co było modne i aktualne²¹. Bezpośrednio z pałacu do ogrodu wchodziło się przez drzwi salonu ogrodowego. Z czasem, co widać z rzutu poziomego parteru²² i zdjęć²³, właściciele majątku urządzili sobie taras we wschodnim skrzydle taras.

Ciekawostką parku w Drogoszach jest pomnik w formie kamiennej stojącej tablicy wystawiony przez Stolberg-Wernigerodów poświęcony wyróżniającej się służbie pałacowej. Widnieje na nim kilkanaście nazwisk z datami urodzin. Nie przy wszystkich nazwiskach znajdują się jednak daty śmierci i nigdy już nie zostaną zapisane.

Wokół parkowych drzew szumiały fale Stawu Puszczańskiego (Heiden Teich – 6,4 ha) i Stawu Pałacowego (Schloss Teich – 4,2 ha)²⁴. Drugi z nich położony był między założeniem parkowo-pałacowym a folwarkiem. Park pałacowy ucierpiał znacznie w trakcie walk prowadzonych w okolicy w czasie I wojny światowej. Według relacji Alberta Czyborry żołnierze zjedli wszystkie daniele żyjące w parku²⁵, do dziś podziwiać można w nim jednak starodrzewy m.in. pomnikowe dęby, lipy, buki, modrzewie i kasztanowce.

 

V Goście

Warto też wspomnieć o gościach odwiedzających posiadłość w Drogoszach. Jak już zostało wspomniane powyżej Michał Zacharowski zauważył wśród woluminów wywożonych z drogoskiej biblioteki domową księgę. W niej, według relacji dawnego zarządcy, widniały oryginalne podpisy Napoleona I i Wilhelma II²⁶. Według Aleksandra Dunckera w pałacu gościłą również królowa Prus Elżbietęa Ludwika, żona Fryderyka Wilhelma IV²⁷.

Na stronie internetowej Muzeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie przeczytać można informacje, że Wilhelm Fryderyk jeszcze jako książę odwiedził 7 czerwca 1838 roku Kętrzyn. Bezpośrednio stamtąd udał się do Drogosz, które odwiedził również jeszcze trzykrotnie: w 1842, 1851 i 1856 roku. Być może podczas jednej z tych wizyt przekazał swojej serdecznej przyjaciółce Angelice Dohna-Lauck – ówczesnej właścicielce Dönhoffstadt - jeden ze swoich portretów. Dzieło Wilhelma Wacha wisiało w pałacu w Drogoszach, a po 1945 roku trafiło do zbiorów Muzeum Krajoznawczego w Kętrzynie²⁸.

Na zakończenie należy wspomnieć jeszcze jednego ważnego gościa. Jak wynika z fotografii pałac w Drogoszach odwiedził w 1923 roku Paul von Hindenburg, przyszły prezydent Republiki Weimarskiej. Przy okazji tej wizyty w majątku odbyła się również parada, a feldmarszałka przywitały dzieci ze szkoły²⁹.

 

VI Właściciele prywatni

Od 1992 roku pałac w Drogoszach pozostaje w rękach prywatnych. Najpierw zabudowania trafiły w ręce olsztyńskiego biznesmena. Przedstawił on w gminie plan ratowania pałacu, więc władze sprzedały mu obiekt, rozkładając zobowiązania na raty. Przez blisko pięć lat nowy właściciel zrobił niewiele. Właściwie całą jego zasługą była naprawa cieknącego dachu³⁰.

Osiemnaście lat temu pałac znów zmienił właściciela. Tym razem przeszedł w ręce Romana Romanowskiego – rolnika, który razem z braćmi zaczynał od niewielkiego gospodarstwa, by po kilkunastu latach stać się milionerem. Oprócz pałacu kupił park, staw oraz dom w którym mieszkają emeryci. Wraz z posiadłością przejął zobowiązania poprzednika. Wkrótce też zaczęły się prace przy pałacu. Najpierw uprzątnięto teren, wywożąc kilka ciężarówek śmieci, wycięto rosnące na poboczach chwasty, wyrównano żywopłot. Pobliscy mieszkańcy zaczęli się martwić o swoje chlewiki, kurniki i garaże. Obawiano się, że nowy właściciel zrówna je z ziemią³¹.

W rozmowie z Władysławem Katarzyńskim Roman Romanowski zdradził swoje plany względem obiektu: „W pałacu będzie muzeum, sala koncertowa. Zorganizuję wystawy malarskie, rzeźby. W podziemiach, nad którymi była część mieszkalna, powstanie sala bilardowa oraz kręgielnia. Ściągnę do Drogosz swoją stadninę koni z Sułowa. Dam miejscowym pracę przez cały rok”³². Wydaje się, że zapał nowego właściciela szybko został ostudzony, gdy uświadomił sobie ogrom prac, których wymagał remont i idących za tym środków finansowych.

Dziś pałac i park jest ogrodzony. Wstępu bronią tablice informujące, że teren należy do osoby prywatnej i wejście może się odbyć tylko za zgodą właściciela. Na pierwszy rzut oka widać, że i ten posiadacz barokowego kompleksu niewiele zrobił. Pozrywane podłogi, sypiące się tynki, grzyb na nieogrzewanych ścianach pomieszczeń świadczą o tym najdobitniej. Jeszcze rok temu pałac był wystawiony na sprzedaż. Opiekę nad obiektem sprawuje mieszkanka Drogosz, która udostępnia go zwiedzającym.